HƯỞNG ỨNG THÁNG HÀNH ĐỘNG VÌ HỢP TÁC XÃ VÀ NĂM QUỐC TẾ HỢP TÁC XÃ 2025: Lịch sử hình thành và phát triển khu vực kinh tế tập thể, hợp tác xã ở Việt Nam

1. Giai đoạn từ năm 1945 đến năm 1955: Thực hiện tư tưởng chỉ đạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh, hợp tác xã được hình thành và phát triển ở nhiều vùng tự do và căn cứ địa cách mạng với các hình thức hợp tác giản đơn như tổ vần công, tổ đổi công. Ngày 08 tháng 3 năm 1948, tại Chiến khu Việt Bắc, Hợp tác xã thuỷ tinh Dân Chủ được thành lập, mở đầu cho sự ra đời và phát triển của khu vực kinh tế tập thể, hợp tác xã (KTTT, HTX) ở Việt Nam. Sự phát triển của KTTT, HTX cùng với kết quả của cải cách ruộng đất đã góp phần giải phóng nông dân thoát khỏi sự ràng buộc của phương thức sản xuất phong kiến, đưa nông dân lên vị trí người làm chủ, có những đóng góp tích cực trong công cuộc xoá đói giảm nghèo cho người dân.

 

2. Giai đoạn từ năm 1955 đến năm 1961: Ngay sau khi miền Bắc được giải phóng, Đảng, Nhà nước ta đã chú trọng chỉ đạo xây dựng, phát triển HTX trong các ngành kinh tế. Chỉ trong một thời gian ngắn, sau giai đoạn thí điểm, đến năm 1960 cả nước đã có hơn 50.000 HTX được thành lập trong các ngành, lĩnh vực: nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp, thương mại, ngư nghiệp, tín dụng,... thu hút đại bộ phận hộ nông dân, hộ kinh tế cá thể và người lao động hăng hái tham gia. Các HTX đã góp phần to lớn vào công cuộc khôi phục và phát triển kinh tế sau chiến tranh, hình thành quan hệ sản xuất mới, khai thác và sử dụng có hiệu quả hơn tư liệu sản xuất, đất đai và sức lao động.
3. Giai đoạn từ năm 1961 đến năm 1965: Khu vực KTTT, HTX tiếp tục được đẩy mạnh. Cùng với việc thực hiện cuộc vận động cải tiến quản lý, xây dựng các HTX có quy mô được mở rộng trong lĩnh vực nông nghiệp, hàng ngàn HTX trong các lĩnh vực phi nông nghiệp cũng được thành lập, thu hút hàng triệu quần chúng nhân dân tham gia. HTX trong các ngành, lĩnh vực ngoài những đóng góp đáng kể về kinh tế, còn có vai trò quan trọng về mặt xã hội, như giải quyết việc làm cho hàng triệu lao động, hỗ trợ các hộ xã viên phát triển sản xuất, ổn định và cải thiện đời sống. Các HTX còn chú trọng giáo dục tinh thần yêu nước, yêu chủ nghĩa xã hội, nâng cao giác ngộ chính trị cho đông đảo quần chúng lao động; đồng thời là nơi đào tạo đội ngũ cán bộ có kinh nghiệm thực tiễn để bổ sung cán bộ cho địa phương.
4. Giai đoạn từ năm 1965 đến năm 1975: Khi Đế quốc Mỹ đưa máy bay ra ném bom phá hoại miền Bắc, quy mô chiến tranh mở rộng. Với khẩu hiệu “Tất cả để chiến thắng”, “Tất cả để giải phóng miền Nam thống nhất đất nước”, “Vì miền Nam ruột thịt”, ... khu vực KTTT, HTX được củng cố, phát triển và trở thành một lực lượng kinh tế quan trọng trong nền kinh tế. Đến cuối năm 1974, toàn miền Bắc có hơn 46.000 HTX trong các ngành, lĩnh vực. Các HTX đã động viên được sự lao động quên mình của các xã viên HTX, vừa sản xuất vừa chiến đấu, với khẩu hiệu “Thóc không thiếu một cân, quân không thiếu một người”, “Tay cày tay súng”, vừa sản xuất nhiều lương thực, thực phẩm, hàng hoá tiêu dùng chi viện cho miền Nam, vừa tổ chức các đơn vị tự vệ, tham gia chiến đấu, đánh trả máy bay địch, bảo vệ quê hương và làm nòng cốt trong cuộc vận động toàn dân thực hiện công tác hậu phương quân đội, trực tiếp chăm sóc gia đình thương binh, liệt sỹ; tiếp nhận các chiến sĩ, thương bệnh binh từ mặt trận về tham gia sản xuất. Các HTX còn là nơi giáo dục, nâng cao ý thức chính trị cho quần chúng nhân dân, xây dựng nếp sống văn hoá, đề cao tình làng nghĩa xóm, tương trợ, giúp đỡ lẫn nhau, đóng góp tích cực vào những thành tựu của cuộc cách mạng tư tưởng văn hoá ở nông thôn.
5. Giai đoạn từ năm 1975 đến năm 1997: Sau chiến thắng lịch sử Mùa Xuân năm 1975, KTTT, HTX được phát triển và lan rộng tới các tỉnh, thành phố phía Nam. Đến năm 1986, khu vực KTTT, HTX phát triển cao nhất so với trước đây, cả nước có 76.000 HTX trong các ngành, lĩnh vực kinh tế, thu hút hơn 20 triệu xã viên tham gia và có những đóng góp to lớn như: Các HTX nông nghiệp sản xuất hơn 80% sản lượng lương thực, thực phẩm của cả nước; Các HTX công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp sản xuất ra một khối lượng hàng hoá chiếm 30% giá trị sản lượng công nghiệp toàn quốc và gần 50% giá trị sản lượng công nghiệp địa phương; Các HTX mua bán đã chiếm gần 20% tổng mức lưu chuyển hàng hoá bán lẻ của thị trường xã hội và đại lý thu mua uỷ thác hơn 60% sản lượng hàng hoá nông sản, thực phẩm cho cả nước; Các HTX vận tải vận chuyển hơn 45% khối lượng hàng hoá và 50% khối lượng hành khách vận chuyển của các địa phương,...
Tuy nhiên, khi cơ chế quản lý tập trung bao cấp được xoá bỏ, cơ chế thị trường có sự quản lý của Nhà nước từng bước được hình thành và điều tiết các quan hệ kinh tế; phần lớn các HTX trong các ngành, lĩnh vực của nền kinh tế không kịp thích ứng, rơi vào tình trạng khó khăn, lúng túng, nhiều HTX sản xuất kinh doanh thua lỗ bị tan rã, giải thể, số lượng HTX giảm mạnh.
6. Giai đoạn từ năm 1997 trở lại đây: Thực hiện đường lối đổi mới của Đảng, khu vực KTTT, HTX đã có những chuyển biến quan trọng. Đặc biệt, kể từ khi Luật HTX đầu tiên ra đời (tháng 3/1996) và chính thức có hiệu lực từ 01/01/1997 và tiếp đó là Luật HTX năm 2003, Luật HTX năm 2012 và Luật HTX năm 2023 đã tạo hành lang pháp lý thuận lợi hơn cho khu vực KTTT, HTX phát triển. Đảng có Nghị quyết chuyên đề về KTTT, HTX (Nghị quyết số 13-NQ/TW ngày 18/3/2002, Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa IX về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả KTTT; Nghị quyết số 20-NQ/TWngày 16/6/2022, Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII về tiếp tục đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả KTTT trong giai đoạn mới), nhiều kết luận, chỉ thị về KTTT, HTX,... Các HTX từng bước chuyển đổi và đăng ký lại cho phù hợp và thích ứng ngày càng tốt hơn với sự biến động của cơ chế thị trường; quan hệ sản xuất và lực lượng sản xuất trong các HTX được tăng cường; vai trò tự chủ của HTX được đề cao, thành viên tham gia HTX một cách tự nguyện, nhiều HTX đã xây dựng được phương án hoạt động phù hợp, huy động được sự tham gia đóng góp của thành viên; mô hình HTX mới, mô hình HTX phát triển sản xuất kinh doanh gắn với chuỗi giá trị được hình thành đã góp phần bảo đảm an sinh xã hội, ổn định chính trị cơ sở và đóng góp tích cực vào sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Nhiều HTX mới được thành lập trong các ngành, lĩnh vực kinh tế với các hình thức tổ chức và phương thức hoạt động đa dạng. Nhiều HTX, thành viên tham gia không chỉ bao gồm cá nhân mà còn gồm các chủ trang trại, hộ tiểu chủ, nhà khoa học, các cơ sở sản xuất kinh doanh, doanh nhiệp nhỏ và vừa tham gia. Trong các HTX mới thành lập có nhiều mô hình HTX mới như HTX y tế, HTX vệ sinh môi trường, HTX nước sạch, HTX dịch vụ tang lễ, HTX công nghệ thông tin...
Giai đoạn 2020 - 2022, do ảnh hưởng của đại dịch Covid-19, khu vực KTTT, HTX gặp nhiều khó khăn, đến năm 2023, KTTT, HTX dần phục hồi và phát triển. Đến năm 2024, cả nước thành lập mới 1.942 HTX, nâng tổng số HTX lên 33.557 HTX, tăng 1.454 HTX so với cùng kỳ năm 2023, trong đó, có 22.415 HTX nông nghiệp (chiếm 66,8% tổng số HTX, tăng 1062 HTX so với năm 2023), và 11.142 HTX phi nông nghiệp (có 2.792 HTX CN - TTCN, 3.103 HTX TMDV, 1.924 HTX GTVT, 860 HTX xây dựng, 1.181 QTDND, 646 HTXDVMT và 636 HTX lĩnh vực khác); 141 liên hiệp HTX (tăng 11 liên hiệp HTX  so với năm 2023); 72.183 tổ hợp tác (giảm 1.893 THT so với năm 2023).
Về hoạt động kinh doanh của HTX, tổng vốn điều lệ của các HTX là 68.013 tỷ đồng, tăng 6,94% so với cùng kỳ năm 2023, bình quân 2 tỷ đồng/HTX (năm 2023 là 1,98 tỷ đồng/HTX); tổng tài sản 178.941 tỷ đồng tăng 0,18%, bình quân 5,3 tỷ đồng/HTX (năm 2023 là 5 triệu đồng/HTX). Tổng doanh thu của các HTX đạt 95.273 tỷ đồng, bình quân đạt 2,9 tỷ đồng/HTX (năm 2023 là 2,78 tỷ đồng/HTX); lãi bình quân 203,4 triệu đồng/HTX (năm 2023 là 200 triệu đồng/HTX).
Các HTX trong cả nước thu hút hơn 6,14 triệu thành viên (chủ yếu là đại diện hộ gia đình) tăng 108,1 nghìn thành viên so với năm 2023, bình quân mỗi HTX có 183 thành viên. Số việc làm và lao động thường xuyên trong HTX và số người tham gia bảo hiểm xã hội năm 2024 tăng lên so với năm 2023; đến cuối năm 2024 có 1,65 triệu lao động làm việc trong các HTX, tăng 1,02 % so với năm 2023.
Các HTX trong lĩnh vực nông nghiệp tập trung vào việc tổ chức và cung cấp các dịch vụ hỗ trợ sản xuất, chế biến, tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp, đồng thời đáp ứng các nhu cầu kinh tế, xã hội của thành viên; HTX công nghiệp - tiểu thủ công nghiệp đầu tư công nghệ, nhà máy, cung ứng vật tư đầu vào, ký kết các hợp đồng tiêu thụ sản phẩm cho thành viên; HTX xây dựng nhận thầu, đầu tư máy móc thiết bị và tổ chức thi công; HTX thương mại góp vốn, thuê, đầu tư cửa hàng, cơ sở sơ chế, đóng gói, tiêu thụ sản phẩm, xây dựng thương hiệu; HTX vận tải đường bộ làm dịch vụ đăng ký tuyến đường, giấy phép, đăng kiểm, cung ứng xăng dầu, bảo hiểm, xử lý sự cố; HTX vận tải đường thuỷ góp vốn đầu tư phương tiện, cầu cảng, làm thủ tục hành chính, luồng tuyến, xử lý sự cố, tìm nguồn hàng; HTX môi trường góp vốn đầu tư phương tiện thu gom và xử lý rác thải; HTX du lịch xây dựng thương hiệu sản phẩm, thông tin thị trường, chỉ dẫn địa lý, cung ứng dịch vụ; Quỹ tín dụng nhân dân hoạt động kinh doanh tiền tệ, cung ứng dịch vụ ngân hàng, đáp ứng nhu cầu vốn tín dụng cho các thành viên, hoạt động hiệu quả và đảm bảo tính liên kết hệ thống cao, bảo đảm an toàn trong hoạt động.
Cùng với quá trình hình thành và phát triển phong trào HTX ở Việt Nam, các tổ chức đại diện và hỗ trợ cho khu vực HTX lần lượt được thành lập, đáp ứng yêu cầu tư vấn, hỗ trợ cho các HTX phát triển theo chủ trương của Đảng, Nhà nước. Đó là Ban quản lý HTX mua bán Việt Nam được thành lập (năm 1955); Liên hiệp HTX tiểu - thủ công nghiệp Trung ương (năm 1978); Hội đồng doanh nghiệp ngoài quốc doanh (năm 1991); năm 1993, Đại hội đại biểu toàn quốc các HTX Việt Nam lần thứ nhất thành lập Hội đồng Liên minh HTX Việt Nam, có chức năng, nhiệm vụ đại diện và hỗ trợ cho tất cả các HTX hoạt động ở các ngành, lĩnh vực của nền kinh tế quốc dân. Trải qua 6 nhiệm kỳ Đại hội và chuẩn bị  cho kỳ Đại hội lần thứ VII vào cuối năm 2025, có thể khẳng định, hoạt động của hệ thống Liên minh HTX Việt Nam ngày càng có những chuyển biến tích cực, bám sát chức năng, nhiệm vụ để tổ chức các hoạt động, không ngừng nâng cao hiệu quả, từng bước đáp ứng yêu cầu của các HTX và thành viên; tiếp tục giữ vai trò nòng cốt trong phát triển KTTT, HTX; vị thế, uy tín của hệ thống Liên minh HTX Việt Nam ở trong nước và quốc tế được nâng cao.
Với những thành tích đóng góp to lớn trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, hệ thống Liên minh HTX Việt Nam và các thành viên đã được Đảng, Nhà nước, Chính phủ trao tặng nhiều danh hiệu, phần thưởng cao quý: Huân chương Lao động hạng Nhất năm 2005, Huân chương Hồ Chí Minh năm 2007, Cờ Thi đua của Chính phủ năm 2007, Huân chương Độc lập hạng Ba năm 2009, Huân chương Lao động hạng Nhất năm 2019, Huân chương Lao động hạng Ba năm 2019, Huân chương Độc lập hạng Nhì năm 2020, Huân chương lao động hạng Ba năm 2022; nhiều tập thể và cá nhân được phong tặng danh hiệu “Anh hùng lao động”; nhiều Liên minh HTX tỉnh, thành phố, thành viên, tập thể và cá nhân được tặng Huân chương các hạng, cờ thi đua của Chính phủ, Bằng khen của Thủ tướng Chính phủ, Bằng khen của các ban, bộ, ngành, UBND các tỉnh, thành phố và danh hiệu thi đua khác...