Chuyển đổi xanh, 'tấm vé' cho HTX trên hành trình phát triển bền vững

Tuy nhiên, hành trình chuyển mình xanh hóa của HTX hiện vẫn còn nhiều “nút thắt” chưa được tháo gỡ – từ những thách thức nội tại như đất đai manh mún, thiếu vốn và hạn chế trong năng lực tổ chức sản xuất, cho tới những “làn sóng” rào cản kỹ thuật từ thị trường xuất khẩu quốc tế.

Tại Diễn đàn HTX Quốc gia 2025 với chủ đề “Chuyển đổi sản xuất xanh cho phát triển bền vững”, ông Nguyễn Quốc Huy – Chủ tịch HĐQT HTX Nấm Tam Đảo (Vĩnh Phúc) – chỉ ra một thực tế đáng quan ngại: đất đai – yếu tố đầu vào cơ bản nhất – lại đang trở thành “rào cản đầu tiên” đối với các HTX. Trong khi những khu vực đất nông nghiệp màu mỡ thường thuộc quyền sản xuất của các hộ gia đình, thì HTX chỉ tiếp cận được những vùng đất bạc màu, cần cải tạo, với mục tiêu nâng cao giá trị gia tăng và tránh bỏ hoang đất đai.

Từ rào cản trong nước đến “sóng lớn” của thị trường quốc tế

Ngay cả khi muốn tiếp cận đất “xấu”, HTX vẫn vấp phải rào cản thể chế: quy trình đấu giá công khai hiện hành đặt HTX vào thế yếu trong cạnh tranh với doanh nghiệp hoặc nhà đầu tư lớn. Theo ông Huy, điều này không chỉ gây khó khăn cho hoạt động sản xuất mà còn cản trở việc đầu tư xây dựng hạ tầng, nhà xưởng, trụ sở. Do đó, ông kiến nghị cần có cơ chế ưu đãi riêng về tiếp cận đất đai cho HTX – một bước đi quyết định nếu muốn khu vực KTTT phát triển bền vững.

Không dừng lại ở đó, vốn vay ngân hàng tiếp tục là “bài toán không lời giải” đối với phần lớn HTX. Quy trình thẩm định phức tạp, yêu cầu tài sản đảm bảo cùng bộ hồ sơ giấy tờ cồng kềnh khiến nhiều HTX dù có phương án sản xuất khả thi vẫn không thể tiếp cận được nguồn lực tài chính cần thiết. Trước thực tế này, ông Huy đề xuất mô hình mở rộng Quỹ hỗ trợ HTX của Liên minh HTX Việt Nam – như một kênh vốn linh hoạt, dễ tiếp cận, có thể “bơm oxy kịp thời” cho các HTX đang trên lộ trình xanh hóa.

Đặc biệt, với lĩnh vực trồng dâu, nuôi tằm, dệt lụa – vốn mang tiềm năng lớn về phát triển kinh tế tuần hoàn và tạo sinh kế bền vững ở vùng sâu, vùng xa – ông Huy mong muốn Nhà nước có chính sách hỗ trợ cụ thể và thiết thực hơn để phục hồi và nâng tầm ngành nghề truyền thống này. Ông nhận định, nếu có sự đầu tư đúng hướng, ngành tơ lụa hoàn toàn có thể trở thành một “mũi nhọn mới” trong nền kinh tế nông nghiệp của Việt Nam.

Diễn đàn HTX Quốc gia năm 2025.

Chuyển đổi xanh không chỉ là yêu cầu nội tại mà còn là “tấm hộ chiếu” bắt buộc nếu HTX Việt Nam muốn gia nhập thị trường toàn cầu. Tuy nhiên, con đường này không hề bằng phẳng, khi hệ thống rào cản kỹ thuật và tiêu chuẩn xanh tại các nước nhập khẩu đang thay đổi chóng mặt, ngày càng khắt khe và có tính phân hóa cao theo từng khu vực, từng dòng sản phẩm.

TS. Ngô Xuân Nam – Phó Giám đốc Văn phòng SPS Việt Nam (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) – cho biết, các quy định về an toàn thực phẩm và kiểm dịch động thực vật (SPS) đang được điều chỉnh liên tục. Trung Quốc mới công bố dự thảo sửa đổi quy định về đăng ký cơ sở sản xuất thực phẩm nhập khẩu (G/SPS/N/CHN/1324), trong khi EU cũng đưa ra đề xuất thay đổi mức dư lượng tối đa cho các hoạt chất hóa học (G/SPS/N/EU/843). Những động thái này cho thấy “cuộc chơi” xanh giờ đây không còn đơn thuần là sản xuất sạch, mà đòi hỏi một hệ sinh thái tiêu chuẩn hóa toàn diện – từ chứng nhận, truy xuất nguồn gốc đến vận hành chuỗi cung ứng minh bạch.

Theo ông Lê Đức Thịnh – Cục trưởng Cục Kinh tế Hợp tác và Phát triển nông thôn – hơn 80% rào cản kỹ thuật trong thương mại nông sản hiện nay liên quan đến yếu tố môi trường, truy xuất nguồn gốc và an toàn thực phẩm. Đặc biệt, EU đã triển khai Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) và Quy định chống mất rừng (EUDR); Mỹ siết quy định qua Đạo luật Cạnh tranh Sạch. Những quy định này không chỉ tạo “sân chơi mới” mà còn buộc các HTX phải đổi mới toàn diện từ tư duy đến hành động nếu không muốn bị “loại khỏi cuộc chơi”.

Ông Trương Thanh Viện – Chủ tịch HĐQT HTX điều hữu cơ Truecoop (Ninh Thuận) – nhấn mạnh, để các HTX và sản phẩm xanh thực sự phát triển, chính sách phải trở thành “đòn bẩy” dẫn dắt sự chuyển đổi. Cụ thể, cần có các ưu tiên rõ ràng cho HTX trong những lĩnh vực then chốt như logistics, thuế phí và đặc biệt là xây dựng thương hiệu quốc gia cho sản phẩm nông nghiệp xanh.

Hạ tầng logistics tốt không chỉ giảm chi phí mà còn tăng tính ổn định cho chuỗi cung ứng – yếu tố sống còn với các mặt hàng nông sản tươi sống. Trong khi đó, chính sách thuế linh hoạt, ưu đãi hợp lý sẽ giúp HTX có thêm dư địa tài chính để đầu tư công nghệ, cải thiện chất lượng và mở rộng thị trường.

Cần thay đổi tư duy quản lý: từ “quản” sang “kiến tạo”

Trước những khó khăn mà HTX đang gặp phải trong quá trình chuyển đổi xanh trong khi yêu cầu của thị trường ngày càng quan tâm đến phát triển bền vững, Chủ tịch Liên minh HTX Việt Nam, bà Cao Xuân Thu Vân thẳng thắn chỉ ra một thực tế đầy nghịch lý: trong khi nhiều HTX đã thành lập được doanh nghiệp hoạt động hiệu quả bên trong mô hình HTX, thì chiều ngược lại – doanh nghiệp thành lập HTX – lại gần như bất khả thi. Điều này cho thấy sự linh hoạt và ưu việt nội tại của mô hình HTX, một cấu trúc kinh tế được nhiều quốc gia tiên tiến trên thế giới ưu ái lựa chọn để phát triển nông nghiệp bền vững, xây dựng cộng đồng kinh tế hài hòa, gắn kết.

So sánh với Đài Loan – một hình mẫu đáng học hỏi – bà Vân chỉ rõ sự khác biệt lớn trong cách tiếp cận chính sách. Tại Đài Loan, nếu một địa phương chỉ có một HTX thì chính quyền có thể giao đất trực tiếp mà không cần qua đấu giá. Chính sách chỉ trở nên cạnh tranh khi có nhiều đơn vị cùng đăng ký, nhưng vẫn luôn đảm bảo cơ chế ưu tiên cho HTX. Trong khi đó tại Việt Nam, dù luật pháp đã có quy định hỗ trợ khu vực kinh tế tập thể, song thực tiễn triển khai lại nhiều khi khiến HTX bị “đè” bởi thủ tục hành chính và chính sách đất đai chưa đồng bộ.

Chuyển đổi xanh là hướng đi tất yếu của HTX.

Một trong những trở ngại lớn nhất mà các HTX hiện nay gặp phải là khó chứng minh tính minh bạch trong hoạt động tài chính, đặc biệt trong khâu đầu vào sản xuất. Do đặc thù gắn bó chặt chẽ với người nông dân, hộ nhỏ lẻ, nhiều giao dịch của HTX – từ mua nông sản, vật tư, đến sản xuất phân bón hữu cơ tại chỗ – thường không có hóa đơn chứng từ. Điều này khiến HTX gặp khó trong việc hoàn thiện hồ sơ vay vốn ngân hàng hay tiếp cận các chính sách hỗ trợ tài chính từ Nhà nước.

“Đây là điểm nghẽn lớn mà các HTX đang rất quan tâm,” bà Vân nhận định. “Nếu không có cơ chế linh hoạt và phù hợp với đặc thù sản xuất nông nghiệp, nhiều HTX sẽ mãi loay hoay trong vòng luẩn quẩn thiếu vốn – sản xuất nhỏ – hiệu quả thấp.”

Phân tích sâu hơn, Phó Thủ tướng Chính phủ Nguyễn Chí Dũng khẳng định: chuyển đổi xanh không chỉ là xu hướng, mà là chiến lược phát triển tất yếu của quốc gia. Với khu vực HTX – một mô hình kinh tế đặc thù gắn với người nông dân – đây là cơ hội để bứt phá, tạo ra giá trị gia tăng vượt trội trên cùng một đơn vị diện tích đất.

“Chúng ta không thể mãi chạy theo chỉ tiêu sản lượng. Điều quan trọng là hiệu quả thực tế – sản phẩm có bán được không, giá bao nhiêu, có tạo ra sinh kế bền vững cho người dân hay không,” Phó Thủ tướng nhấn mạnh.

Ông dẫn chứng những mô hình sáng tạo tại Lâm Đồng: thay vì chỉ tập trung trồng lan cho thu nhập 1 tỷ đồng/ha, nhiều nông dân chuyển sang sản xuất giá thể – đầu vào của lan – với thu nhập cao hơn gấp nhiều lần. Hay như mô hình sản xuất muối giật cấp mang về 40 tỷ đồng/200 ha, tiết kiệm lao động và chi phí đầu tư, cho thấy tư duy kinh tế nông nghiệp đã có bước chuyển biến mạnh mẽ.

Để HTX phát triển bền vững theo hướng xanh, Phó Thủ tướng nhấn mạnh, các bộ ngành cần chuyển từ tư duy “quản lý” sang “kiến tạo”. Điều này thể hiện rõ nhất ở chính sách đất đai – nơi mà HTX đang gặp nhiều vướng mắc nhất.

“Phải nghiên cứu để có cơ chế quỹ đất riêng cho HTX, có thể cho thuê, cho mượn hoặc miễn giảm chi phí, tạo điều kiện để họ phát triển nhà xưởng, sân kho, sân phơi. Bởi lẽ, không có mặt bằng thì không thể tổ chức sản xuất quy mô, không thể gia tăng giá trị sản phẩm,” ông nói.

Song song đó, cần thiết lập nguồn tín dụng riêng cho các HTX theo đuổi sản xuất xanh – đây không chỉ là hỗ trợ tài chính, mà là đòn bẩy để chuyển đổi mô hình phát triển nông nghiệp toàn diện hơn.

Đặc biệt, trong một góc nhìn chiến lược dài hạn, Phó Thủ tướng Nguyễn Chí Dũng cho rằng đã đến lúc HTX Việt Nam cần “vượt sóng” ra thế giới. Ông chỉ ra rằng, nhiều quốc gia như Bắc Úc hay Nam Úc có diện tích đất nông nghiệp rộng lớn nhưng đang thiếu hụt nghiêm trọng nguồn nhân lực nông nghiệp. Trong khi đó, Việt Nam hoàn toàn có thể tận dụng các hiệp định thương mại để đưa nông dân, thành viên HTX ra nước ngoài sản xuất, tích lũy kinh nghiệm, tạo ra nguồn thu, và khi trở về, chính họ sẽ là “hạt nhân” cho một thế hệ HTX mới trong nước.

“Đó là một mũi tên trúng nhiều đích,” ông nhấn mạnh. “Liên minh HTX Việt Nam cần chủ động làm việc với các đại sứ quán, đối tác quốc tế để mở rộng không gian phát triển, đồng thời thúc đẩy HTX Việt Nam hòa vào dòng chảy chuyển đổi xanh toàn cầu.”

Huyền Trang