“Thắp” lại sắc màu thổ cẩm

Cùng với ngôn ngữ và âm nhạc, thổ cẩm chính là “linh hồn” của người Thái. Người Thái xem thổ cẩm là những vật phẩm không thể thiếu trong cuộc sống thường nhật. Dệt thổ cẩm trở thành một tiêu chí quan trọng để đánh giá tư chất người con gái Thái khi trưởng thành. Chính vì vậy, ngay từ nhỏ, các em gái Thái đã được mẹ dạy cho cách dệt thổ cẩm. Nghệ nhân Sầm Thị Bích (59 tuổi), ở bản Hoa Tiến, xã Châu Tiến cũng vậy. Bà Bích kể: Người Thái vẫn lưu truyền câu ca dao “Văm mư pê lai, ngái mư pê pọc”, dịch nghĩa là “sấp đôi tay kéo tơ, ngửa bàn tay thêu thành hoa văn, hoa lá”. Câu ca dao muốn nói là người con gái Thái phải thành thạo nghề dệt thổ cẩm. Nối tiếp truyền thống này, ngay từ nhỏ, tôi đã được bà, mẹ, chị gái, bà thím dạy cho cách nuôi tằm, dệt vải, nhuộm vải và thêu thùa...

Sáng dạ, khéo tay, bà Sầm Thị Bích nhanh chóng nắm vững các bí quyết của nghề dệt thổ cẩm và làm nên các sản phẩm váy, khăn, túi rất đẹp cho bản thân và người trong gia đình sử dụng. Mỗi ngày, ngoài giờ lên nương rẫy, ruộng vườn, bà Bích lại say mê, cần mẫn với việc gieo hạt, trồng bông, nuôi tằm, kéo sợi, nhuộm chàm, dệt vải, cho đến cắt may, thêu thùa.

“

Để làm nên một sản phẩm thổ cẩm, khâu mất thời gian nhất là mắc chỉ lên khung. Tùy vào loại sản phẩm, hoa văn mà mắc chỉ cho phù hợp. Còn sản phẩm có đẹp, nổi bật hay không thì phụ thuộc vào màu nhuộm bằng nguyên liệu tự nhiên. Để có màu vàng da cam thì phải chiết từ hạt xum pu, màu xanh đọt chuối chiết từ lá cây mược, màu vàng chiết từ lõi cây mít hoặc rễ cây xẹt, cây pui, màu nâu thì từ lá cà phê, màu đỏ từ cánh kiến... Mỗi nghệ nhân lại có một bí quyết pha, trộn màu riêng.

Nghệ nhân Sầm Thị Bích

Vì yêu và gắn bó với nghề dệt thổ cẩm truyền thống của dân tộc mình, thế nên, bà Sầm Thị Bích đã rất buồn khi có một thời gian dài nghề dệt thổ cẩm bị mai một ở ngay trên vùng đất Mường Chiêng Ngam. Thổ cẩm nhạt phải bởi nhiều nguyên nhân, trong đó có việc sản phẩm này không thể cạnh tranh được với các loại vải công nghiệp khác cả về giá lẫn sự thông dụng. Người có tuổi rời xa khung cửi; người trẻ không còn thiết tha với nghề... nhiều hoa văn, công thức làm nên thuốc nhuộm từ cây cỏ dần mất đi.

Trong nỗi buồn lo nghề dệt thổ cẩm bị mai một thì niềm vui bất ngờ tìm đến với bà Sầm Thị Bích. Vào năm 1992, ở huyện Quỳ Châu (cũ), tỉnh Nghệ An đã đưa vào dự án hỗ trợ khôi phục nghề dệt thổ cẩm. Lúc đó, bà Lang Thị Hồng - cán bộ nông nghiệp huyện (sau này là Phó Chủ tịch UBND huyện) đã về bản Hoa Tiến, gặp gỡ những người tâm huyết với nghề trong đó có bà Bích, bàn bạc thành lập tổ hợp dệt thổ cẩm khôi phục nghề truyền thống. Tổ hợp dệt thổ cẩm đã ra đời với sự tham gia của 10 chị em. Để thổ cẩm thắm tươi trở lại, tổ hợp dệt thổ cẩm đã tìm đến bà Sầm Thị Viên - một nghệ nhân cao tuổi, giỏi nghề bậc nhất của vùng để học thêm, tìm lại những hoa văn, đường nét tinh xảo, bí quyết thuốc nhuộm làm nên vẻ đẹp của thổ cẩm Hoa Tiến xưa.

Tổ hợp dệt thổ cẩm bản Hoa Tiến nhanh chóng làm ra các sản phẩm chất lượng. Lúc này, với sự hỗ trợ của các ban, ngành, địa phương, những sản phẩm thổ cẩm này đã được đưa sang Lào bán; đưa đến các hội chợ, các cuộc thi sản phẩm thủ công nghiệp trong và ngoài nước. Từ đây, các đơn hàng trong, ngoài nước chủ động tìm về. Nguồn thu từ thổ cẩm làm lúc nông nhàn xấp xỉ 1 triệu đồng/tháng cho mỗi chị, em trong tổ hợp. Với vai trò trụ cột trong tổ, bà Sầm Thị Bích ngoài việc dệt nên các sản phẩm thổ cẩm, còn tích cực tham gia hoạt động quảng bá, chào hàng, tìm nơi tiêu thụ sản phẩm. Bà Bích kể: “Đến năm 1997, thổ cẩm Hoa Tiến có mặt ở nhiều địa điểm du lịch nổi tiếng của Việt Nam như Hà Nội, TP. Hồ Chí Minh; ra cả nước ngoài như Trung Quốc, Pháp, Canada và Tổ chức phi chính phủ Craft Link là một khách hàng thường xuyên”.

Thổ cẩm bán được khiến nghề dệt ở xã Châu Tiến “sống lại” và có bước phát triển mới. Năm 2009, Làng nghề Dệt thổ cẩm Hoa Tiến được UBND tỉnh Nghệ An công nhận là làng nghề tiểu thủ công nghiệp. Từ chỗ chỉ 10 người tham gia tổ hợp dệt thổ cẩm Hoa Tiến, đến năm 2010, tổ hợp đã phát triển trở thành Hợp tác xã Thổ cẩm Hoa Tiến với 60 chị tham gia (ở thời điểm này là 54 người), do bà Sầm Thị Bích làm Giám đốc hợp tác xã. Năm 2019, Hợp tác xã Làng nghề Thổ cẩm Hoa Tiến có 3 sản phẩm gồm khăn, chân váy, khăn trải bàn đạt chuẩn 4 sao OCOP... Trong quá trình hoạt động, hợp tác xã đã đạt được nhiều thành tích nổi bật, nhận nhiều Giấy khen, Bằng khen của các cấp.

Truyền lửa cho mai sau

Với vai trò lãnh đạo hợp tác xã, bà Sầm Thị Bích đã không ngừng nỗ lực tìm kiếm thị trường, liên hệ với các đại lý, cửa hàng bán lẻ ở các tỉnh, thành để cung cấp sản phẩm; tham gia các lớp đào tạo, tích cực truyền dạy nghề cho chị em trong huyện (cũ); mời gọi chị em trong bản, trong xã khôi phục khung dệt và tham gia hợp tác xã; thành lập tổ vay vốn nhằm mở rộng quy mô sản xuất của tổ dệt Hoa Tiến theo hướng chuyên nghiệp hơn... Bà Bích cũng yêu cầu các chị em phải trau nghề, tỉ mỉ và sáng tạo trong việc sản xuất các sản phẩm thổ cẩm; cố gắng thiết kế các sản phẩm vừa đẹp mắt, vừa phù hợp thị hiếu khách hàng. Nhờ đó, Hợp tác xã Thổ cẩm Hoa Tiến đã có hàng trăm mẫu mã, hoa văn, cùng nhiều loại sản phẩm khác nhau từ thổ cẩm tấm, quần áo, ga trải giường, khăn trải bàn cho đến những chiếc cặp, chiếc ví, cà vạt, khăn quàng cổ, đội đầu độc đáo.

Bản thân bà Sầm Thị Bích luôn nêu gương sáng về học tập, lao động và sáng tạo. Mỗi lúc có thời gian rảnh, bà Bích lại đi khắp các bản, làng của huyện Quỳ Châu (cũ), và các địa phương khác để tìm gặp những nghệ nhân, người già có kinh nghiệm về các sản phẩm thổ cẩm để học hỏi thêm những kỹ thuật dệt độc đáo, học hỏi về những nét hoa văn, những mẫu mà khách hàng ưa dùng. Bà tích cực sản xuất nên những sản phẩm thổ cẩm đẹp và mang đi dự thi, triển lãm và đạt nhiều giải thưởng tại các Hội thi Sản phẩm thủ công Việt Nam do Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (cũ) tổ chức vào các năm 2006, 2007, 2009, 2010, 2011... qua đó, góp phần giới thiệu, quảng bá sản phẩm thổ cẩm Hoa Tiến. Ngoài ra, các sản phẩm thổ cẩm của bà còn đạt Giấy chứng nhận sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu cấp tỉnh, khu vực phía Bắc năm 2016; đạt giải Nhất về sản phẩm nông thôn tiêu biểu cấp tỉnh và sản phẩm nông thôn cấp quốc gia năm 2017 (do Bộ Công Thương trao).

Trong quá trình hoạt động, sản xuất, kinh doanh, bà Sầm Thị Bích đã nhận được nhiều Giấy khen, Bằng khen của xã, huyện, tỉnh, Hiệp hội Làng nghề Việt Nam, Hiệp hội Trang trại và Doanh nghiệp nông nghiệp Việt Nam, Liên minh Hợp tác xã Việt Nam và Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (cũ)... vì đã có thành tích xuất sắc trong phong trào thi đua yêu nước, và các lĩnh vực khác. Năm 2016, bà Bích còn được nhận Giấy chứng nhận danh hiệu thợ giỏi; năm 2018, thì được chứng nhận danh hiệu nghệ nhân.

“

Nhận được các Giấy khen, Bằng khen tôi rất vui, song vui nhất vẫn là bản thân đã có những đóng góp tích trong việc lưu giữ và phát triển bản sắc văn hóa truyền thống của người Thái, đồng thời, góp phần tạo việc làm, tăng thu nhập cho phụ nữ xã Châu Tiến, đảm bảo an sinh xã hội tại địa phương. Ở thời điểm này, thu nhập trung bình của mỗi thành viên hợp tác xã đạt 4,5-5 triệu đồng/tháng.

Nghệ nhân Sầm Thị Bích

Thổ cẩm dậy màu trở lại trên đất Châu Tiến đã cổ vũ, tạo động lực cho nhiều địa phương khác trong tỉnh đẩy mạnh việc khôi phục, xây dựng các làng nghề thổ cẩm. Ở thời điểm này, tại Nghệ An đã có khá nhiều làng nghề thổ cẩm được công nhận. Và mới đây, ngày 3/6/2025, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã có quyết định chính thức đưa nghề dệt thổ cẩm của người Thái tại tỉnh Nghệ An vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, thuộc loại hình nghề thủ công truyền thống. Bà Sầm Thị Bích rất vui khi nghề truyền thống của dân tộc mình trở thành Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia: Nghề dệt thổ cẩm trở thành di sản đã tạo điều kiện thuận lợi hơn để bảo tồn, phát huy nghề thủ công gắn với phát triển du lịch, kinh tế - xã hội địa phương trong giai đoạn mới.

Cũng theo bà Bích: Dăm năm trở lại đây, thổ cẩm Hoa Tiến nói riêng và Nghệ An nói chung đang khá “bí bách” do sự bão hòa cung - cầu, các sản phẩm bán ra khá chậm; bị cạnh tranh bởi những loại vải “giả thổ cẩm”. Ngoài ra, còn đó nỗi lo lớp trẻ không theo nghề bởi sức hút từ các các khu công nghiệp trong và ngoài nước lớn hơn lợi ích từ khung cửi mang lại. Quyết định của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã giúp nâng tầm thổ cẩm. Thổ cẩm không còn là sản phẩm hàng hóa thuần túy mà còn là sản phẩm du lịch và thông qua du lịch, thổ cẩm sẽ tiếp tục đến với bạn bè gần, xa.

Được biết, lâu nay, bà Sầm Thị Bích vẫn đang âm thầm nỗ lực khơi dậy niềm yêu thích thổ cẩm từ lớp người trẻ và đưa thổ cẩm cùng quy trình dệt thổ cẩm thành sản phẩm du lịch.

“

Trong sinh hoạt các câu lạc bộ văn hóa Thái của địa phương, Nghệ nhân Sầm Thị Bích đã rất tích cực truyền dạy các giá trị văn hóa truyền thống cho thế hệ trẻ, đặc biệt là niềm tự hào thổ cẩm của địa phương. Song hành với đó, Nghệ nhân Sầm Thị Bích cùng con gái đã làm homestay ngay tại bản và hiện đang mở rộng quy mô. Ngay tại homestay, Nghệ nhân Sầm Thị Bích đã tích cực trình diễn nghề dệt thổ cẩm, giới thiệu và quảng bá các sản phẩm của hợp tác xã tới du khách. Đây là một cách làm hay để gìn giữ và phát huy giá trị của nghề thổ cẩm truyền thống.

Ông Trần Việt Đức – Phó Chủ tịch UBND xã Châu Tiến